Kopalnia Marcel (Emma)

Kopalnia „Marcel” (dawniej „Emma”) to ważny element przemysłowego krajobrazu Radlina. Wybudowana na terenach leśnych miejscowości Obszary i Radlin, rozpoczęła w 1883 roku wydobycie szybami „Grundmann” i „Mauve”, które w okresie międzywojennym otrzymały nazwy „Antoni” i „Wiktor”. Wielokrotnie pogłębiane i unowocześniane służą nadal do przewozu ludzi i materiałów.

Na przełomie XIX i XX wieku prężnie zarządzany zakład rozwijał się dynamicznie. W 1885 roku wydzierżawił unieruchomioną rok wcześniej sąsiednią kopalnię „Mariahilf”. W ramach dalszych inwestycji przy kopalni powstały: brykietownia w roku 1891, w 1908 roku elektrownia
i w 1911 roku koksownia. Wszystkie te zakłady stanowiły z kopalnią „Emma” jeden wielki kompleks przemysłowy, do którego jeszcze w 1909 roku przyłączona została nieczynna od czterech lat kopalnia „Reden”. W tym samym okresie powstało przy kopalni, na owe czasy bardzo nowoczesne osiedle dla robotników i urzędników kopalni, które jest omówione w dalszej części tego opracowania. Od 1899 roku jedynym właścicielem tego majątku został mieszkający w Berlinie hurtownik węglowy Freidrich von Friedländer – Fuld. Do niego należało też Rybnickie Gwarectwo Węglowe obejmujące również kopalnie „Anna” i „Römer”. Siedziba tego Gwarectwa mieściła się początkowo w Berlinie, zaś w latach 1907-1924 znajdowała się w Radlinie. Po śmierci Friedländera (rok 1917), majątek ojca odziedziczyła jego córka Marie-Anne von Goldschmidt-Rothschild, która do roku 1939 była właścicielką kopalni „Emma” oraz Rybnickiego Gwarectwa Węglowego. Mimo powrotu Górnego Śląska do Polski, Rybnickie Gwarectwo Węglowe wraz z kopalnią „Emma” należało do kapitału niemieckiego. Do inwestycji okresu międzywojennego należy zaliczyć budowę w 1925 roku szybu wentylacyjnego w Marklowicach oraz oddanie w 1935 roku do użytku szybu „Jedłownik”.

W okresie okupacji, kopalnie należące do Friedländerów przejął jako mienie żydowskie niemiecki koncern państwowy Zakłady Rzeszy „Hermann Goering”. Niemcy eksploatowali najkorzystniejsze dla odbudowy pokłady węgla.

Dzięki ofiarności pracowników, którzy w czasie działań frontowych dnia 25 i 26 marca 1945 roku nie zeszli ze stanowisk pracy i akcji prowadzonej przez działaczy AK, kopalnia została uchroniona przed zniszczeniem. 2 kwietnia tegoż roku wznowiono wydobycie węgla.

Po II wojnie światowej kopalnia „Emma” stała się własnością państwa polskiego. Z dniem
1 maja 1949 roku otrzymała nową nazwę „Marcel”. Zwiększane od lat 50-tych XX wieku nakłady państwa na górnictwo pozwoliły dokonać dalszej modernizacji i rozbudowy kopalni. Między innymi w roku 1955 oddano do użytku nowoczesny, wydobywczy „Szyb III-Jula”. W latach siedemdziesiątych XX wieku odwodniono i zrekonstruowano zalany od okresu międzywojennego szyb „Marklowice I”, a później przygotowywano pole marklowickie na poziomie 400m do przeniesienia tam głównej eksploatacji po wyczerpaniu zasobów w części macierzystej. Kopalnia wybudowała też w tym czasie służące społeczności całego Radlina obiekty służby zdrowia, kultury i sportu, które zostaną przedstawione w dalszych odcinkach niniejszego przewodnika. Na szczególną uwagę zasługuje wybudowanie w latach 1950-1995 przez kopalnię Marcel ….. mieszkań na terenie naszego miasta, które w roku 1995 zostały przejęte przez Spółdzielnię Mieszkaniową „Marcel”.

Dzięki wsparciu kopalni, rozwijał się prezentując wysoki poziom radliński sport, kultura, ruch śpiewaczy; mogły efektywnie działać przykopalniane i miejskie organizacje społeczne.

Po przemianach ustrojowych w Polsce roku 1990, kopalnia uzyskała samodzielność finansową, samorządową i organizacyjną. W 1993 roku weszła w skład Rybnickiej Spółki Węglowej S.A., zaś od roku 2003 należy wraz z innymi kopalniami do mającej siedzibę
w Katowicach Kompanii Węglowej S.A. – największej spółki węglowej w Europie.

Wielkim współczesnym osiągnięciem modernizacyjnym kopalni, jest oddanie w 2008 roku do ruchu „upadowej odstawczo – transportowej”, łączącej pod ziemią poziom 400m części marklowickiej, bezpośrednio z zakładem przeróbczym położonym w części macierzystej zakładu. Węgiel transportowany jest przenośnikiem taśmowym o długości 1860m, dzięki któremu wyeliminowano transport urobku „Szybem III”. Koszty tej inwestycji wyniosły 89,3 mln zł. Jej efektem jest przedłużenie żywotności kopalni i obniżenie kosztów produkcji węgla.

Ważnym nazwiskiem o którym należy wspomnieć przy okazji kopalni „Emma” jest niemiecki architekt Hans Poelzig. To jeden z najwybitniejszych architektów europejskiej przełomu XIX i XX wieku. Urodzony w 1869 roku w Berlinie twórca był autorem wielu ciekawych budowli m.in. w Berlinie i Frankfurcie nad Menem. W Polsce obiektami zaprojektowanymi przez Mistrza pochwalić się może tylko kilka miast. Wśród nich (obok Wrocławia czy Poznania) jest również Radlin, gdzie do dziś zachował się szyb kopalniany i zabudowania, autorstwa Hansa Poelziga. Zarówno budowle Poelziga, jak i osiedle Emma Wiliama Muellera, to ważne i cenne przykłady europejskiej tradycji architektonicznej.

Ciekawostki:

• W latach 1884-1924 do transportu węgla podziemnymi chodnikami pod szyb używano koni. Zastępowały one uciążliwy transport ręczny górników.
• W roku 1882 został oddany do użytku odcinek kolei Rybnik -Wodzisław. Dwa lata później Wodzisław otrzymał połączenie kolejowe z Chałupkami. Od tego czasu większość wydobywanego węgla przeznaczona była na wywóz koleją – głównie do rejencji opolskiej i wrocławskiej. W latach 1904-1907 śląski węgiel wysyłano do Serbii i Rumunii, a po 1912 roku do Szwajcarii, Włoch, Szwecji i Danii.
• W nocy z 7 na 8 grudnia 1913 roku wydarzył się największy w dziejach kopalni zbiorowy wypadek, w którym zginęło 17górników. Na cmentarzu w Radlinie II znajduje się pomnik upamiętniający ofiary wypadku.
• Wśród budynków okołokopalnianych zasługującyh na zwiedzenie willa dyrektora, zaprojektowana przez Wiliama Mullera . Willa wybudowana została w stylu tzw. das Deustche Landhaus, czyli niemieckiego domku „za miastem”. To bez wątpienia jeden z najcenniejszych i najciekawszych obiektów architektury u w Radlinie.
• O dokonującym się górnictwie postępie mogą świadczyć między innymi następujące dane: w roku 1884 kop. „Emma” zatrudniając blisko 400 osób wydobyła 19375 ton węgla. W roku 2012 przy załodze liczącej 3 301 pracowników wydobycie wynosiło 3 589 669 ton.
• „Hołdy” – radlińskie góry, to nieodłączny element przykopalnianego krajobrazu. Jeszcze nie tak dawno były to chaotycznie sypane zwały skały z resztkami węgla, które paląc się nieustannie emitowały szkodliwe dla środowiska dymy. Obecnie rekultywowane, zmieniają się w obsadzone tysiącami drzew i krzewów, poprzecinane dróżkami trasy. W przyszłości pełniąc rolę zielonych terenów rekreacyjnych, będą przypominały okresy świetności radlińskiego górnictwa.